پنجشنبه ۳ تیر ۱۳۹۵، شماره ۲۶۱۵
مینا نظری کمال
ساعت ۳۰ دقیقه بامداد پنجشنبه ۳۱ خردادماه ۱۳۶۹، زله ای به بزرگای ۷،۵ ریشتر شهر رودبار و روستاهای تابعه در استان گیلان را لرزاند و خسارات جانی و مالی فراوانی برجای گذاشت و علاوه بر روستاهای منطقه، چندین شهر مهم کشور نیز تحت تاثیر آن قرار گرفتند. این زله در فهرست ۱۰ زله مرگبار جهان در یکصدسال گذشته قرار گرفت. از آن واقعه ۲۶ سال می گذرد، خانه ها از نو ساخته شده اند، هم اکنون اثرهای کمی از خرابی ها در شهر وجود دارد، چند فیلم بلند و کوتاه نیز به همین مناسبت ساخته شدند، در صحبت های روزمره مردم منجیل، کمتر اثری از زله است اما حرف که از خاطرات آن روزها می شود، هنوز پشت این مردمان می لرزد. هنوز هم می توان شاهد قطرات اشک روی گونه مادران سال خوره رودبار بود، به یاد کودکان خردسالشان که زیر آوارها جا ماندند یا همچنان نگرانند نکند این بار نوبت ازدست دادن عضو دیگری از خانواده باشد، نوعروس، پدر خانواده و سوال اینجاست که آیا در طول این چندسال، تغییری در نگاه مردم به موضوع آمادگی نسبت به بلایای طبیعی و انسانی ایجاد شده است؟ مسلما قیمت ساختمان ها و منازلی که بدون توجه، بر گسل های شهر تهران، برپا شده اند، می تواند خود گویای درس های نیاموخته ما از زمین لرزه های اخیر باشد.
در فاصله ۲۶ سالی که از زله منجیل می گذرد، کشورمان، ایران، زله های تلخ دیگری را نیز به خود دیده است، بم، هریس، شنبه و مورموری و به موازات این رخداد طبیعی، نیروهای امدادی با تخصص های مختلف وارد عمل شده اند، از جمله متخصصان روان شناس که هفته ها یا ماه ها پس از زله در مناطق آسیب دیده ماندند و همپای خدمات رسانی سایر امدادگران، به حمایت روانی - اجتماعی از قربانیان پرداختند تا به این شیوه به بازگشت مردم به زندگی عادی کمک کنند. اما طول مدت این مداخلات چقدر بوده است؟ متاسفانه در سال های اخیر شاهد افزایش روزافزون آسیب های روانی و اجتماعی در شهرهای زله زده ای چون بم هستیم، درحالی که نتوانستیم برنامه ریزی جامعی برای توانبخشی روانی- اجتماعی انجام دهیم. همین مسئله در مورد زمین لرزه های منجیل، اردبیل، هریس، شنبه، ایلام و. نیز صدق می کند. به گونه ای که پس از زله مداخلات روانی و اجتماعی انجام شده اند، ولی هیچ کدام آنچنان که باید، برای استفاده در آینده مستند نشده است. در زله های بزرگ بعدی مانند زله ورزقان، از مجموعه های تخصصی مانند نظام روان شناسی و انجمن روان شناسی کمک گرفته شد، ولی این مجموعه ها خود را موظف به انجام این تکالیف نمی دیدند و به دلیل فضای احساسی ایجادشده، نیروهایی را به منطقه اعزام کردند. این روند تکراری در نحوه مشارکت روان شناسان، این سوال را مطرح می کند که روان شناسی چه جایگاهی در حوزه سلامت در بلایا و فوریت ها در ایران و جهان دارد؟ آیا وظیفه مشاوران و روان شناسان، صرفا به درمان پس از بلایای احتمالی یا قریب الوقوع محدود می شود؟ یا آنها می توانند در کنار تمام دغدغه ها و چالش های روزمره که مردم ما با آنها مواجهند، ارزش اهمیت آمادگی برای شرایط اضطراری را برای مردم، پررنگ کرده و کمک کنند این موضوع جزئی از اولویت های زندگی شان قرار گیرد؟ درحالی که روان شناسان بخش مداخله در بحران و انجمن های روان شناسی معتبر در سراسر دنیا، سال هاست که به آموزش، پژوهش و درمان در این حوزه مشغول هستند؛ هنوز فارغ التحصیلان و دانشجویان روان شناسی بسیاری در ایران وجود دارند که از نقش روان شناس در بلایا اطلاعی ندارند و حتی باور و نگاه خود روان شناسان به نقشی که می توانند در ایجاد تغییر در این حوزه داشته باشند، تنها به سطح کمک های اولیه روان شناختی محدود است. البته وقوع مکرر زمین لرزه ها، طی این چند دهه، تنها به نونواری خانه ها یا شاید کوچه ها کمک نکرده، بلکه باعث شده جرقه هایی برای ایجاد دانشی به نام روان شناسی و بلایا زده شود. از ترجمه و تالیف کتاب و پایان نامه و نگارش مقالات علمی گرفته تا تربیت نیروهای روان امدادگر و برگزاری دوره های آموزشی ویژه توسط ارگان ها و سازمان های مختلف، از پیامدهای مثبت زله های اخیر بوده اند. اما برای پویا نگه داشتن ویژگی آمادگی در همین نیروها و افراد محلی، نبود انجمن یا گروه های مردمی یا تعریف نکردن جایگاهی برای روان شناسی و بلایا در دپارتمان های آموزشی، نبود تداوم در ارائه خدمات روان شناسی، نبود دستورالعمل های مشخص، بی تجربگی و در برخی موارد کنجکاوی روان شناسان اعزامی، پیشرفت در حوزه روان شناسی و بلایا را کند می کند. خدماتی که می تواند از قبل از بحران و با ایجاد و تغییر نگرش در افراد محلی یا حتی ارائه کمک های اولیه روان شناختی تا درمان بلندمدت پس از زله، گسترده باشد، درحال حاضر، صرفا به حضور کوتاه مدت روان شناسان داوطلب و غیرداوطلب در منطقه آسیب دیده، محدود شده است. با وجود دوره های آموزشی اخیر، این بار اگر زله ای بیاید، نیروهای آموزش دیده بیشتری داریم که می توانند مرهم زخم های مردم باشند یا حتی دوره هایی برگزار شد تا هر استان را از حیث اعزام نیرو خودکفا کنیم، آیا این میزان از مداخلات روان شناختی می تواند از میزان تلفات زله ها بکاهد؟ حس گناه ناشی از برداشت نادرست از علل وقوع رخدادهای طبیعی چون زله، نشان می دهد بومی سازی پروتکل های بین المللی برای کمک های روان شناختی، باید متناسب با فرهنگ کشورمان باشد. اما قبل از وقوع زله، ارائه تعریف از سهم افراد انسانی در وقوع رویدادها می تواند تغییرات قابل توجهی در شیوه مداخلات روان شناختی پس از فاجعه داشته باشد. همه اینها نشان می دهد که ما همچنان با یک مسئله حل نشده در بحث مخاطرات طبیعی مواجه هستیم: آماده سازی افراد جامعه و تغییر نگرش آنها نسبت به زله و دیگر رخدادهای طبیعی و تغییر شدت تمرکز روان شناسان از درمان و مداخلات روانی اجتماعی، به سمت تمرکز و توجه بیشتر به آماده سازی روانی افراد برای زله و دیگر مخاطرات. شاید مهم تر از تربیت درمانگر برای روز مبادا! تربیت نیروهایی باشد که در درجه اول به پذیرش و تغییر نگرش خود درخصوص آمادگی و سپس کمک مردم اهمیت دهند. بدون تغییر در باورها و شیوه تفکر افراد، بسیاری از ما قربانیان بالقوه زله هستیم چراکه هنوز هم، خانه ها روی گسل هایی از تهران، گران تر از هر نقطه دیگری از این شهر هستند. هنوز هم چیدمان وسایل خانه و محل کارمان به گونه ای است که احتمال خطر را بالامی برد. درواقع شیوه سخن گفتن مردم از موضوعات مرتبط با مخاطرات، انتخاب راهی را که آنها برای رشد ظرفیت انطباق خود در پیش می گیرند، مشخص می کند. همچنین انتخاب هایی که منعکس کننده محتوای این صحبت هاست، به باورها و رفتارهای افراد تبدیل شده و به مرور، جزئی از تاروپود جامعه می شود. وقتی چنین ارزش هایی ساخته می شوند، درواقع جوامع و اعضای آنها، زیربنای سرنوشت خودشان را بنا نهاده اند؛ سرنوشتی که در آن، جامعه، توان همزیستی پایدار با مخاطرات طبیعی خصوصا زله را دارد.
دوشنبه بیست وششمین سالگرد زله منجیل بود، آیا راهی که در پیش گرفته ایم فرقی با گذشته دارد؟ برای پاسخ دادن به این سوال لازم است نگاهی به گذشته و عملکردمان داشته باشیم، پس آیند منجیل، زله در بم، هریس، شنبه و مورموری خسارت ها و تلفاتی برجای گذاشت. اما آیا نگاه و نگرش مدیران و حتی خود روان شناسان به محل اتصال روان شناسی با حوزه بلایا و فوریت ها تغییر کرده است یا همچنان به اعزام نیرو به مناطق زله زده محدود می شود؟
شاید مشکل اصلی نبود تعریف نقش و جایگاه روان شناس در حوزه بلایا، نبود پیگیری این حوزه به عنوان رشته ای تخصصی است. روان شناسی و بلایا نیازمند حمایت، پیگیری، پژوهش و آموزش مداوم است. این درحالی است که در نقاط دیگر جهان، مطالعات این حوزه تخصصی تر شده و حتی برای مثال فقط روی قربانیان سوانح موتورسیکلت کار می شود. اما نقش روان شناس در ایران، به حمایت روانی و آن هم کوتاه مدت پس از وقوع زله محدود شده است و بلایا و فوریت های دیگر مانند سیل، رانش زمین و. با درجه اهمیت کمتری بررسی می شوند. شاید بهتر باشد در جایگاه روان شناس در شرایط اضطراری بازمهندسی ایجاد شده و از مداخلات روانی - اجتماعی صرف به حوزه پیشگیری، گسترش بیشتری یابد. آموزش مردم محلی و روان درمانگری، یکی از نقش هایی است که روان شناس در فرایند و چرخه بحران ایفا می کند. اولین نقش به دلیل ارتباط نزدیک تر مردمی، نقش مشاور (یکی از مشاوران) مدیران بحران را برعهده دارد و شاید ورود به این حوزه و ارائه پیشنهادهای بومی برای مثلانحوه ارائه خدمات امدادی و. بتواند نیاز به مداخلات روان درمانی طولانی مدت را کمتر کند. به طور خلاصه علاوه بر نقش درمانگر و مشاور مدیریت، روان شناسان در ایجاد آمادگی روان شناختی، درک خطر و فرهنگ سازی و درواقع پیشگیری های اولیه، می توانند در خانه های دوام شهرداری، طرح محب بهزیستی، طرح زینبیه، طرح امداد و نجات هلال احمر، سراهای محله، خانه های سلامت شهرداری و. فعالیت کنند. حتی در سطح بالاتر، یک روان شناس، می تواند همراه با اجرای آزمون های معتبر به هر یک از مدیران و فرماندهان سانحه و. از قبل، به پیشرفت شخصی آنها و یافتن نقاط قابل پیشرفت شخصی، کمک کند. به عبارتی با ارتقای مهارت های شخصی و کاستن از پیک های مشکلات شخصیتی و روانی مدیر، در بهبود عملکرد در شرایط اضطراری به وی کمک کند. شاید با تغییر در جایگاه و کاربرد روان شناسی در بلایا، از نگاه درمانی صرف و انتظار برای وقوع رخداد و سانحه تا مداخله ای انجام گیرد، دور شویم و تغییراتی در باورهای مردم ایجاد شود و به این شکل، میزان تلفات و خسارت های احتمالی یقینا کاهش می یابد.
نگاهی به مداخلات روان شناختی در بلایا و فوریت ها : پیشگیری بهتر است یا درمان؟
روان ,های ,زله ,ها ,شناسی ,حوزه ,روان شناسی ,روان شناسان ,روان شناس ,پس از ,می کند
درباره این سایت